Cơ sở văn hóa Việt Nam - chương 1: Nguồn gốc, khái niệm, chức năng văn hóa

Nguồn gốc của văn hóa bắt nguồn từ sự sáng tạo của con người, trong khi động vật không tạo ra văn hóa dù có những dấu hiệu sử dụng công cụ. Quan điểm về con người khác nhau trong các nền văn hóa: từ trung tâm của vũ trụ đến bình đẳng với vạn vật, và như tổ hợp các quan hệ xã hội. Vai trò của lao động và công cụ trong việc chuyển hóa từ vượn thành người là một khía cạnh quan trọng.

Sự xuất hiện của loài người Homo habilis tại châu Phi khoảng 2 triệu năm trước là dấu mốc văn hóa đầu tiên với việc sử dụng công cụ lao động. Loài người sớm đã biết chế tạo và sử dụng các công cụ, điều này khác biệt với động vật chỉ biết sử dụng công cụ có sẵn mà không chế tác được.

Khoảng 1 triệu năm trước, Homo erectus đã xuất hiện ngoài châu Phi, biết tạo ra và sử dụng lửa. Lửa không chỉ dùng để nấu chín thức ăn, cải thiện ngoại hình, mà còn để sưởi ấm và xua đuổi thú dữ, đánh dấu bước phát triển lớn văn hóa của loài người thời kỳ đó.

Con người Homo sapiens đã xuất hiện cách đây khoảng 10 vạn năm, sống thành từng nhóm và có ngôn ngữ phân âm tiết, nhận thức về sự sống và cái chết. Thời kỳ này đã biết làm nhà cửa, chế tác công cụ, và hình thành tín ngưỡng, biểu hiện một xã hội sơ khai với phong tục chôn cất và đồ tùy táng.

Khoảng 4 vạn năm trước, con người bắt đầu xuất hiện nghệ thuật qua các bức vẽ trong hang động và tượng đất sét, giai đoạn gọi là hậu kỳ Đá cũ. Nghệ thuật sơ khai này biểu hiện sự phát triển nhận thức văn hóa và sáng tạo của Homo sapiens hiện đại.

Tiến tới khoảng 1 vạn năm trước, con người đã bước vào thời kỳ đồ đá giữa, sống ngoài châu Phi, châu Á, châu Âu, thêm cả châu Úc và châu Mỹ. Đây là thời điểm phát triển nông nghiệp và chăn nuôi, sơ khai của nghề nông và thuần hóa động thực vật làm thức ăn lâu dài.

Khoảng 8.500 năm trước, xuất hiện thị trấn và đô thị ở châu Âu, như Thổ Nhĩ Kỳ và Israel. Giao thương và định canh định cư đã dần hình thành từ đây. Văn hóa Tây phương với chăn nuôi du mục khác biệt với Đông phương nông nghiệp định cư do điều kiện tự nhiên đặc thù.

Văn hóa phát triển từ đồ đồng đến đồ sắt, với những nền văn minh cổ đại nổi bật như Lưỡng Hà, Ấn Độ, Trung Hoa. Người ta đã ghi chép, tạo ra chữ viết và các kỹ thuật mới tạo nên các nền văn minh rực rỡ tại các trung tâm quan trọng này.

Văn hóa là sự sáng tạo và hưởng thụ của con người, xuất hiện từ nhu cầu sinh tồn, phát triển và tác động qua lại với xã hội. Từ các công cụ lao động sơ khai đến tín ngưỡng và đô thị, người ta không ngừng sáng tạo nên các giá trị vật chất và tinh thần.

Khái niệm văn hóa đã có từ rất sớm, từ phương Đông Trung Quốc đến phương Tây. Văn hóa không chỉ là giáo hóa nội tâm mà còn là các giá trị vật chất và tinh thần cụ thể. Khái niệm này trải qua nhiều thời kỳ và được phát triển rộng khắp bởi nhiều nhà nghiên cứu.