00:00:00
Ben jij iemand die je vrienden wijst
op elke taalfout die ze maken?
00:00:04
Of maak jij eerder de fouten
00:00:05
en erger je je vervolgens blauw
aan de taalpurist?
00:00:08
In het komende kwartier
kom je te weten
00:00:10
wie van jullie tweeën gelijk heeft.
00:00:19
Beeld het je even in.
00:00:21
Iemand wandelt de kamer binnen
en stelt een nieuwe vriend voor.
00:00:25
Hij 'noemt' Jan, wordt gezegd.
00:00:27
En meteen weerklinkt licht geïrriteerd
door de kamer:
00:00:30
Hij heet Jan, bedoel je.
00:00:33
Iedereen kent hem wel,
00:00:35
die ene persoon
die op iedere taalfout wijst
00:00:38
en ook consequent
je taalgebruik verbetert.
00:00:41
Misschien voel je je nu aangesproken
en ben jij een taalpurist
00:00:45
die iedereen rondom zich terroriseert
met taalregels.
00:00:49
Hoewel de taalpurist
zich ergert aan taaluitingen
00:00:52
die niet helemaal correct zijn,
ergert de taalgebruiker zich ook
00:00:56
aan het schoolmeesterlijke gedrag
van de taalpurist.
00:00:59
Je kunt je de vraag stellen
00:01:01
wiens frustraties nu eigenlijk
terecht zijn.
00:01:05
Laten we eerst eens kijken naar
de taalgebruiker die 'n taalfout maakt.
00:01:09
De spreker zegt: Hij 'noemt' Jan.
00:01:11
Maar het is duidelijk dat je hier
00:01:13
het werkwoord 'heten'
moet gebruiken en niet 'noemen'.
00:01:17
Dat betekenisonderscheid
is niet moeilijk
00:01:19
en toch is het een fout
die veel sprekers maken.
00:01:23
Hoe komt dat dan?
00:01:24
Wil dat zeggen dat al die sprekers
dom zijn of de taalregels niet kennen?
00:01:28
Welnee, helemaal niet.
00:01:31
Vaak kent de taalgebruiker
de norm wel.
00:01:34
Maar het is omdat hij
in een erg informele context,
00:01:36
zoals op café met vrienden,
minder op zijn taalgebruik let.
00:01:40
En daardoor maakt hij een fout.
00:01:42
Dezelfde spreker
zal in een formele context,
00:01:45
in een sollicitatiegesprek bijvoorbeeld,
de fout wellicht niet maken.
00:01:50
Of hij zou de fout er alleszins
niet mogen maken.
00:01:53
Enerzijds is het dus belangrijk
dat je de norm kent.
00:01:56
En daarom is het ook goed
dat de taalpurist je op die fout wijst.
00:02:00
Anderzijds is het toepassen van
de norm niet in elke context vereist
00:02:04
of zelfs nuttig,
00:02:06
want in 'n gesprek met vrienden mag
gerust een taalfout gemaakt worden.
00:02:11
Dat zo'n fout gemaakt wordt,
is overigens ook heel normaal.
00:02:14
Taal is immers altijd in beweging
en is onderhevig aan verandering.
00:02:19
Een verandering in de maatschappij
heeft ook haar weerklank op taal.
00:02:24
Dat is het zichtbaarst
00:02:25
als je de woordenschat
van het Nederlands bekijkt.
00:02:28
Er duiken steeds nieuwe woorden op
in onze taal,
00:02:31
die we tien of zelfs vijf jaar geleden
nog niet kenden en gebruikten.
00:02:36
Taal veranderde
in het verleden ook al.
00:02:39
Het is dus geen ziekte van deze tijd.
00:02:41
Denk aan het verdwijnen
van de naamvallen in het Nederlands.
00:02:45
Hoewel in het Middelnederlands
nog het onderscheid werd gemaakt
00:02:49
tussen de genitiefvormen
'der' en 'des',
00:02:52
zijn de naamvallen
al eeuwen verdwenen
00:02:55
uit het spontane taalgebruik.
00:02:57
Ja, zo'n genitief
kun je nog terugvinden
00:02:59
in versteende uitdrukkingen
00:03:01
als ''s morgens'
en 'de procureur des Konings'.
00:03:05
Maar verder zijn
alle genitiefvormen vervangen
00:03:08
door de bezitsconstructie
'van de' of 'van het'.
00:03:12
Waar men vroeger
'de vader des kinds' zei,
00:03:15
zegt men nu 'de vader van het kind'.
00:03:19
En niet enkel taal verandert,
ook taalnormen verschuiven steeds.
00:03:24
En omdat de taalregels veranderen,
00:03:26
is het ook niet zo vreemd
dat er taalfouten gemaakt worden.
00:03:30
En als een fout frequent genoeg en
door de juiste mensen gemaakt wordt,
00:03:34
wordt het opeens een innovatie.
00:03:36
Denk maar aan invloedrijke personen,
zoals journalisten en rappers.
00:03:40
Als zij een taalfout maken,
00:03:42
wordt die innovatie al snel opgepikt
door andere taalgebruikers
00:03:46
en slaat de motor
voor taalverandering aan.
00:03:49
Je zou daardoor zelfs kunnen zeggen
00:03:51
dat de taalfouten
die gisteren gemaakt werden
00:03:53
de norm van vandaag zijn geworden.
00:03:56
En toch denken veel taalpuristen
dat het maken van taalfouten
00:04:00
altijd samenhangt
met taalverloedering.
00:04:03
Ze oordelen dan dat taal verandert
door luiheid of onverschilligheid,
00:04:07
omdat men de moeite niet wil doen
om zich aan de taalregels te houden.
00:04:11
Bovendien denken veel puristen
00:04:13
dat taal daardoor
steeds makkelijker wordt.
00:04:16
De onderliggende aanname is
00:04:18
dat onze taal
steeds minder complex wordt
00:04:20
in vergelijking met vroeger,
00:04:22
toen er bijvoorbeeld wel nog een
uitgebreid naamvallensysteem was.
00:04:26
Maar dat is niet per se zo.
00:04:28
Toen de naamvallen
nog actief gebruikt werden,
00:04:31
zat de complexiteit ervan
in de verbuiging op woordniveau.
00:04:35
Maar sinds de naamvallen
verdwenen zijn,
00:04:37
is de woordvolgorde in de zin
veel strakker geworden.
00:04:41
Vroeger kon je kiezen
00:04:43
of je 'de kroon des konings'
of 'des konings kroon' zei.
00:04:47
Vandaag wordt de bezitsrelatie
volgens een vast patroon uitgedrukt.
00:04:51
Dus: de kroon van de koning.
00:04:54
De complexiteit is dus verschoven
00:04:56
van het woordniveau
naar het zinsniveau.
00:04:58
En het is dus een mythe
dat taal altijd gemakkelijker wordt
00:05:01
wanneer ze verandert.
00:05:04
Een goed voorbeeld daarvan
is een recent fenomeen
00:05:07
dat vooral in Nederland
erg bekend is.
00:05:10
Nederlandse sprekers
gebruiken soms het woord 'hun'
00:05:12
als persoonlijk voornaamwoord.
00:05:15
Je hebt allicht al eens iemand
horen zeggen:
00:05:17
'Hun' hebben dat gedaan.
00:05:20
Menig taalpurist
krijgt koude rillingen bij die zin
00:05:23
en noemt het taalverloedering.
00:05:25
Toch is die verandering een voorbeeld
waarin taal net meer nuance krijgt.
00:05:31
Het voornaamwoord 'hun'
lijkt simpelweg in de plaats te komen
00:05:34
van 'zij' of 'ze'
in de derde persoon meervoud,
00:05:37
zoals in de zin
'ze hebben dat gedaan'.
00:05:40
Maar dat is niet zo.
00:05:42
In deze recente verandering
worden aparte betekenissen
00:05:45
aan de verschillende
voornaamwoorden gekoppeld.
00:05:49
Het voornaamwoord 'hun' kan
in deze context enkel gebruikt worden
00:05:53
als verwijzing naar een levend wezen,
zoals een mens of een dier,
00:05:57
terwijl 'ze' ook kan worden ingezet
voor niet-levende entiteiten,
00:06:01
zoals in de zin: de taalfouten,
ze zijn niet uit te roeien.
00:06:05
In tegenstelling
tot wat veel taalpuristen dus denken,
00:06:09
maken sommige veranderingen
onze taal net complexer
00:06:12
en genuanceerder.
00:06:15
Natuurlijk zijn die frustraties van
puristen niet uit de lucht gegrepen.
00:06:19
Zij baseren zich vaak op taalregels
00:06:22
die door normerende instanties
worden opgelegd.
00:06:25
Een van de meest bekende instituten
die taalregels formuleren,
00:06:29
is de Académie française.
00:06:32
Sommigen noemen het ook wel
het parlement van de Franse taal.
00:06:36
Dat parlement
bestaat uit veertig leden,
00:06:38
'les immortels'.
00:06:40
Voornamelijk schrijvers, taalkundigen
en historici
00:06:43
maken levenslang deel uit
van de Académie
00:06:45
en stellen in onderling overleg
spelling- en grammaticaregels op.
00:06:50
Vooral in het verleden
gingen ze eerder conservatief te werk.
00:06:53
Ze hielden weinig rekening
00:06:55
met wat er in het eigenlijke
taalgebruik gebeurde.
00:06:59
Zo kwam er hevig verzet
van de Académie
00:07:02
toen de Franse regering voorstelde
om beroepsnamen,
00:07:05
zoals 'le ministre' ook
een vrouwelijk equivalent te geven,
00:07:09
dus: 'la ministre'.
00:07:11
De Académie wilde dat absoluut niet
00:07:13
maar de verandering
werd uiteindelijk toch doorgevoerd,
00:07:17
onder meer omdat de vorm al
door veel sprekers gebruikt werd.
00:07:21
Ook bij ons kennen we
een soortgelijke instelling,
00:07:24
en dat is de Taalunie.
00:07:26
Voor het hele Nederlandstalige gebied
00:07:28
houden ze zich bezig met taalbeleid,
beschrijven ze de standaardtaal
00:07:32
en geven ze taaladvies.
00:07:34
Op basis van het advies
van de Taalunie
00:07:37
worden spellinggidsen
en grammatica's opgesteld,
00:07:40
zoals jullie hier ook kunnen zien.
00:07:42
En de Taalunie geeft zelf ook
dit alom bekende Groene Boekje uit,
00:07:47
waarin spellingswijzigingen
worden opgenomen.
00:07:51
De Taalunie heeft overigens
een genuanceerde kijk op taalnormen.
00:07:55
En dat zie je bijvoorbeeld
wanneer ze taalvoorschriften opstelt.
00:07:59
Dat kan dan op verschillende
manieren gebeuren.
00:08:02
Een taalvoorschrift kan enerzijds
heel erg prescriptief zijn,
00:08:05
waarbij slechts één vorm
wordt goedgekeurd.
00:08:09
Anderzijds kunnen taalvoorschriften
ook descriptief worden opgesteld.
00:08:13
In dat geval
wordt variatie in taal beschreven
00:08:16
en gekaderd
binnen een bepaalde context
00:08:19
zonder dat andere varianten
noodzakelijk worden afgekeurd.
00:08:23
Dat type voorschrift vind je vaak terug
bij het opzoeken van onlinetaaladvies.
00:08:29
Stel, je twijfelt
00:08:30
of je het best de constructie
'vast en zeker'
00:08:33
of net 'zeker en vast' gebruikt.
00:08:35
Wel, daarover oordeelt de Taalunie
dat beide vormen correct zijn.
00:08:40
Maar ze verduidelijken
00:08:41
dat de constructie 'vast en zeker'
standaardtaal is in Nederland,
00:08:45
terwijl 'zeker en vast' enkel
standaardtaal is in Vlaanderen.
00:08:50
Dat is dus een descriptief voorschrift,
waarbij de Taalunie zich baseert
00:08:54
op vaststellingen
van het eigenlijke taalgebruik.
00:08:57
Nu, we hebben al gezien
dat taalverandering van alle tijden is.
00:09:02
Dat geldt evenzeer voor taalfouten.
00:09:04
Die bestonden uiteraard altijd al
00:09:06
en er waren ook altijd al grammatici
die zich ergerden aan die taalfouten.
00:09:11
Opvallend is dat veel frustraties
van taalpuristen vandaag
00:09:15
dezelfde zijn als in het verleden.
00:09:17
Iets waar veel puristen
de kriebels van krijgen,
00:09:21
is een zin als 'ik ben groter als jou'.
00:09:24
In vergelijkingen met een vergrotende
trap gebruik je 'dan' en niet 'als'.
00:09:29
Maar uit mijn eigen onderzoek blijkt
00:09:32
dat die regel al hevig bediscussieerd
wordt sinds de achttiende eeuw.
00:09:36
En sommige grammatici
in de achttiende eeuw
00:09:39
verkozen zelfs 'als'
in de vergrotende trap.
00:09:42
En ze vonden 'ik ben groter als jou'
toen beter dan 'ik ben groter dan jou'.
00:09:48
Dit om aan te tonen dat ook
taalnormen steeds veranderen
00:09:52
en dat de keuzes voor taalnormen
00:09:54
die losstaan
van het eigenlijke taalgebruik
00:09:57
vaak iets arbitrairs in zich hebben,
00:09:59
want een goede taalkundige reden
voor 'dan' boven 'als' of omgekeerd
00:10:03
is er eigenlijk niet.
00:10:06
Zoals ik eerder al zei,
oordelen taalpuristen
00:10:09
dat het maken van taalfouten
samenhangt met taalverloedering.
00:10:13
Ze denken dat sprekers
te lui of onverschillig zijn
00:10:15
om zich aan de regels te houden.
00:10:18
Maar dat is niet altijd zo.
00:10:20
Soms doen sprekers net zo hun best
om zich aan de regels te houden
00:10:23
dat ze daardoor een fout maken.
00:10:26
Denk aan het taalgebruik
van jonge kinderen,
00:10:29
bij wie een uiting
als 'ik gingde naar school vandaag'
00:10:32
niet uitzonderlijk is om te horen.
00:10:35
Wat hier gebeurt, is
een overgeneralisatie van de regel.
00:10:39
Het kind weet heel goed
00:10:40
dat het de uitgang '-de' of '-te'
moet toevoegen
00:10:43
aan de stam van het werkwoord
om 't in de verleden tijd te vervoegen.
00:10:47
Maar het past de regel ook toe
op een onregelmatig werkwoord.
00:10:52
En daarom krijg je een vorm
als 'gingde' in de plaats van 'ging'.
00:10:56
Een ander bekend fenomeen
is hypercorrectie.
00:10:59
Bij hypercorrectie zijn taalgebruikers
zich ook erg bewust van de norm.
00:11:03
Zo bewust zelfs
dat ze de regel ook toepassen
00:11:06
wanneer dat niet nodig is.
00:11:08
Je zal ongetwijfeld al gehoord hebben
dat iemand tegen jou zei
00:11:12
dat hij of zij even groot is 'dan' jou.
00:11:15
Omdat de taalgebruiker
heel goed weet
00:11:17
dat hij in een vergelijking 'dan'
moet gebruiken,
00:11:20
past hij de regel niet enkel toe
bij een vergrotende trap
00:11:24
maar ook bij vergelijkingen
met gelijken,
00:11:26
waar je normaal gezien 'als' verwacht.
00:11:29
Hoewel dat dus ook taalfouten zijn,
kun je zeker niet stellen
00:11:32
dat het om onverschilligheid
of luiheid gaat.
00:11:36
De sprekers doen dan
net te veel hun best
00:11:38
om zich aan de regels te houden,
en daardoor maken ze fouten.
00:11:42
Het is dus duidelijk.
00:11:43
Taalnormen en taalregels
hebben altijd bestaan.
00:11:47
En toch blijven we taalfouten maken.
00:11:49
Hoe komt dat dan?
00:11:51
Wanneer hebben die taalregels
dan eigenlijk
00:11:54
een effect op het taalgebruik?
00:11:56
Wel, om een opgelegde taalnorm
te laten slagen,
00:12:00
is er een sociaal draagvlak nodig
om taal te veranderen.
00:12:04
Ik geef een voorbeeld.
00:12:06
Stel, de Taalunie legt een norm op
00:12:08
waarin ze zeggen dat het woord
'brood' niet meer correct is
00:12:11
en we vanaf morgen allemaal
00:12:13
het Latijnse woord 'panem'
in de plaats moeten gebruiken.
00:12:17
Geen enkele taalgebruiker
zal die regel dan opvolgen.
00:12:20
Hoe komt dat? Iedereen kent
en gebruikt het woord 'brood'.
00:12:24
En de betekenis ervan is
voor iedereen ook duidelijk.
00:12:27
Daardoor voelen we de nood niet
om een ander woord te gebruiken.
00:12:31
We zullen dus 'brood' blijven zeggen
00:12:33
omdat niemand achter
de opgelegde verandering staat.
00:12:37
Het sociale draagvlak
is met andere woorden te klein
00:12:40
om de verandering te doen slagen.
00:12:43
Dat is natuurlijk
een erg banale illustratie.
00:12:46
Maar er is een realistisch voorbeeld
dat 'n soortgelijk lot heeft ondergaan.
00:12:51
Zo stelden Vlaamse puristen voor
00:12:53
om Franse ontleningen
als 'douche' en 'paraplu'
00:12:56
te vervangen
door een Nederlands woord,
00:12:58
in dit geval 'stortbad'
en 'regenscherm'.
00:13:02
Maar de meeste taalgebruikers zijn
douche en paraplu blijven zeggen
00:13:06
en slechts enkelen gebruiken vandaag
de Nederlandse alternatieven.
00:13:10
Het opgelegde voorstel werd
dus nooit op grote schaal aanvaard.
00:13:14
En opnieuw was
het sociale draagvlak dus te klein
00:13:16
om taal te veranderen.
00:13:19
Een ander voorstel
voor taalverandering,
00:13:21
waar anders
dan bij de vorige voorbeelden
00:13:23
wel steeds meer vraag naar is,
00:13:25
is het gebruik van genderneutrale
voornaamwoorden.
00:13:29
Vanuit vele hoeken klinkt de roep
00:13:31
om naast de persoonlijke
voornaamwoorden 'hij' en 'zij',
00:13:35
voor personen van het mannelijke
en vrouwelijke geslacht,
00:13:38
het neutrale voornaamwoord 'die'
te gebruiken
00:13:41
voor personen
die zich niet-binair identificeren
00:13:44
en zich dus niet mannelijk
of vrouwelijk willen noemen.
00:13:47
Vandaag de dag vindt zo'n voorstel
met veel moeite
00:13:50
intrede in ons taalgebruik,
want 'die' is absoluut niet ingeburgerd
00:13:54
als non-binair persoonlijk
voornaamwoord.
00:13:57
Maar als non-binaire
genderidentiteiten couranter worden,
00:14:02
vergroot ook het draagvlak
voor die verandering op talig vlak
00:14:05
en zou 'die'
in plaats van 'hij' of 'zij'
00:14:07
wel eens succes kunnen kennen.
00:14:10
In het Engels is het voornaamwoord
'their' wel al courant in gebruik
00:14:15
als alternatief voor 'his' of 'her'
in het meervoud.
00:14:19
'Every student must bring their book.'
00:14:23
Wanneer het sociale draagvlak bij ons
dus groot genoeg is,
00:14:26
zal de verandering in het taalgebruik
wellicht ook volgen.
00:14:30
Als we om af te sluiten terugkeren
naar de vraag
00:14:33
of zeuren over taal zin heeft,
00:14:36
dan kan het antwoord
zowel ja als nee zijn.
00:14:39
Het heeft zin omdat het belangrijk is
om een norm en taalregels te hebben.
00:14:43
Taalnormen en standaardtaal
00:14:45
vormen immers een houvast
voor sprekers,
00:14:47
want in bepaalde contexten
moet je aan de norm voldoen
00:14:50
en moet je ook standaardtaal spreken.
00:14:53
Maar omdat taal en taalnormen
altijd veranderen,
00:14:57
laat taal zich moeilijk controleren
van bovenaf.
00:15:00
Door normerende acties op te zetten
00:15:02
of door consequent met de vinger
naar taalfouten te wijzen,
00:15:06
zal je het proces van taalverandering
slechts zelden helemaal tegenhouden.
00:15:11
De taalpurist mag zich dus soms
wat verdraagzamer opstellen
00:15:14
en hoeft zich niet
aan iedere taalfout te ergeren,
00:15:17
want soms mag er ook een fout
gemaakt worden.
00:15:19
Dat is helemaal niet erg.
00:15:21
En zolang taalnormen blijven bestaan,
00:15:24
zullen er taalfouten zijn
om te bekritiseren.
00:15:27
De taalpurist
hoeft dus ook niet te vrezen.
00:15:29
Hij zal niet snel zonder werk zitten.
